.
.

Ehlader Araştırma Bölümü

Din psikolojisi,  bireyin dinsel yaşamını inceleyerek yapılan analizlerle diğer ruhsal işlevler ve deneyimler arasındaki ilişkileri inceleyen bilim alanıdır. Temel olarak bireyin dini tecrübe ve yaşantısını ele alan din psikolojisi içerik olarak incelendiğinde dini duygu, düşünce, irade, tutum ve davranışları incelemektedir. Din psikolojisine tarihsel açıdan bakıldığında bu bilim dalının XIX. yüzyılın sonu ile XX. yüzyılın başında ortaya çıktığı görülmektedir. Din psikolojisi alanda halen en yoğun çalışmaların ortaya konduğu Amerika, bu alanda öncülük eden bilim insanlarına ev sahipliği yapmıştır. William James, din psikolojisinin kuruluş ve gelişimine en büyük katkıyı sağlamış bilim insanlarındandır.[1] Amerikan felsefesinde önemli bir rolü olan William James, 1842 yılında New York City’de dünyaya gözlerini açmıştır. New York, Boulogne, Cenevre, İngiltere, Almanya ve İtalya’da öğrenim gördü. Babası Henry James'ın felsefe ve ilahiyat alanlarındaki görüşleri William'ın yetişmesine büyük katkı sağladı. Babası, zihinsel özgürlüğün önemine inanıyor ve çocuklarını bu doğrultuda yetiştiriyordu. James, eleştirel yaklaşımını bu sayede kazandı. Babası çocuklarının meslek edinme ve hayatlarını kazanma zorunluluklarının olmadığı düşünüyordu. Yine de James’in ilgisinin bilime yönelmesi için çabalamıştır.

Resim, biyoloji, kimya, tıp ve psikoloji alanında eğitim görmüş ve fizikçi, doğacı, sanatçı, psikolog, filozof, din düşünürü, fizik araştırmacısı, yazar, öğretim elemanı ve Amerika’nın ilk psikoloji profesörü olan James, 1867 yılından itibaren çeşitli dergilerde isimsiz kitap eleştirileri yazmıştır. İlk kitabı olan Psikolojinin İlkeleri’ni 1890 yılında kaleme alan William James’in diğer eserleri sırasıyla İnanma İstenci (1897), Dini Tecrübenin Çeşitlilikleri (1902), Pragmatizm (1907), Radikal Ampirizm Denemeleri (1912)’dir. C. S. Peirce ve John Dewey ile pragmatizmin ortaya çıkması ve gelişmesine önemli katkılar sunmuş olan James 1910 yılında New Hampshire’da dünyaya gözlerini yummuştur.

James genel olarak bir din psikoloğu olarak görünmesinin yanında eserleri incelendiğinde derin bir felsefi temele de rastlanmaktadır. Bununla birlikte James, var olan felsefi akımların gerçeği tam olarak yansıtmadığına da vurgu yapmaktadır. James’e göre felsefenin gerçek dünyayla ilişkisi o kadar zayıftır ki ikisini bir arada düşünmek imkânsızdır. Kişisel deneyimlerin var olduğu sokakta hayal edilemeyecek kadar çokluk bulunmakta; buradaki yaşam karışık, bulanık, acı dolu ve belirsizliklerle dolu bir özellik göstermektedir. Oysa bir felsefecinin sunduğu dünya ise yalın, açık ve asildir. Bu yüzden felsefe bir tepeye kurulmuş parlak bir tapınak kadar arı ve asil olmakla birlikte bir o kadar gerçek dünyadan uzaktır.[2] Oysa James için gerçek dünya gerçekliklerine ulaşmak çok önemlidir. Gerçek dünya gerçekliğine ulaşmanın yolu da öznel deneyimlerden geçmektedir.

James’in din psikolojisini inceleme yöntemine bu açıdan bakıldığında, dindarlığın portresini çıkarmak için daha çok bireylerin kişisel dini deneyimlerine odaklanıp sınır yaşantıları ele alarak edebiyat, biyografi, hatırat, mektup, dua kitapları, mistik yazılar, dini bahisler, hitabeler ve konuşmalardan oluşan geniş bir perspektifte araştırmalarını devam ettirdiği görülmektedir.

James’e göre din, tek bir temel ilkeden oluşmak yerine ortak bir isme işaret etmektedir. Din, tek bir kesinlik ve tek taraflı bir dogmatizmle tanımlandığında pek çok felsefi görüş ve dinle aynı hataya düşülmektedir. Bu yüzden James, dini tanımlarken bu tek taraflı bakış açısından olabildiğince uzakta kalıp her bir taraf için eşit öneme sahip bir tanım yapmayı amaçlamaktadır.[3]

Dünyanın ilk deneysel laboratuvarlarından birinin kurucusu olan James, aklın yetkinliğini reddetmeden bilimin doğru düşünme konusunda tek yol olarak kabul edilmesi ve böylece bilimsel düşünmenin bir çeşit hegemonya kurarak yeni düşünme biçimlerine fırsat vermemesini eleştirmektedir. Dinsel tekliği reddeden ampirist görüş ile dinle ilgili temel varsayımlardan sapmamayı ön planda tutan rasyonalistlerin dine bakış açısını birlikte ele alan James,  bu iki görüşe de yer veren bir bakış ortaya koymaktadır. Bu yeni pragmatist görüş, rasyonalist düşüncelerde olduğu gibi dinle barışık kalırken, aynı zamanda ampiristler gibi olguların zenginliğine de yakın durmaktadır William James’in din psikolojisinde daha çok bireyin öznel din algısı ön planda tutulduğundan dogmalar, inançlar ve dinin kültürel yansımaları araştırmanın kapsamı dışında tutulmaktadır. James’e göre hissetmek dinin en derin kaynağıdır ve hatta felsefi ve teolojik söylemler bu hislerden sonra gelmektedir. Dini tanımı tek bir biçimde ele almayan James “kişisel din” kavramı üzerinde durmaktadır. James’e göre nasıl ki inançlar tek tipleştirilemiyorsa, Tanrı ya da Mutlak da tek tipleştirilemez. Bu yüzden Tanrı’ya ilişkin araştırma sahası geniş bir biçimde ele alınmaktadır. Tanrı’ya ilişkin faydacı görüşlere bakıldığında rasyonalist mantık ve semavi dinleri de göz önünde bulundurarak mantık ve duygularla birlikte en küçük deneyimleri bile değerlendirmektedir.[4]

Din anlamında da faydacı düşünen James (2015)’e göre teolojik alanda hiçbir önyargıya, inatçı dogmaya ve ispat diye sunulabilecek bir kurala yer yoktur. Bu açıdan da oldukça ılımlı bir tavır ortaya koyup her varsayım dikkate alınmakta ve her delil değerlendirilmektedir. Tanrının varlığı da bir yarar sağladığı ölçüde anlamlıdır. Tanrıya inanmak bireye bir fayda sağlamıyor, onun korku ve endişelerini gideremiyorsa Tanrının bir faydasının olmadığı kabul edilmektedir.[5]

William James’in Din Kategorizesi

The Varieties of Religious Experience adlı kitabında James azizlik mertebesine değinerek dinin faydalarına yer vermektedir. İnsanın Tanrı’yla ilgilendikçe Tanrı’nın da insanın bilinçdışını o kadar harekete geçireceğini ileri süren James, bu başlık altında dini deneyimin meyvelerinin ilkini hayırseverlik ve kardeşçe sevgi olarak ele almaktadır. Azizlik mertebesinin en olağan çıktılarından olan bu kardeşçe sevginin kaynağı Tanrı’ya atfedilen iyi niyetli yaklaşımdan temelini almaktadır. Dinlerin pek çoğunda bu anlayışın var olmasıyla birlikte kardeşlik Hristiyanlık’ta “Düşmanını sev, sana lanet okuyanları kutsa, senden nefret edenlere iyilik yap, sürekli seni kullananlara ve üzenlere dua et.” sözleriyle vücut bulmaktadır.[6]

William James’in din psikolojisine katkısı, bireysel deneyimi esas alan, katı dogmalardan uzak, esnek ve kapsayıcı bir anlayışa dayanmaktadır. Onun dinî meseleleri anlamaya çalışırken kişisel tecrübeye, duygulara ve pragmatist faydacılığa verdiği önem, klasik teolojik ve felsefî yaklaşımlardan farklılaşmasına neden olmuştur. James’in geliştirdiği bu yaklaşım, dinin bireysel yaşam üzerindeki etkisini anlamada çağdaş araştırmalara da yol gösterici olmuştur. Kişisel din tecrübesine ve öznel hissiyata dayanan bu model, din psikolojisinin günümüzde de önemini koruyan temel yapı taşlarından biridir. Böylece James, dinin psikolojik boyutunu bilimsel bir zemine oturtarak disiplinlerarası bir bakış açısının önünü açmıştır.

Hamd, Allah’a mahsustur.

- - - - - - - - - - -

Vâlide Hanı ve Muharrem Ayı
Vâlide Hanı ve Muharrem Ayı
İçeriği Görüntüle

Kaynakça

  1. Arslan, A. (2015). Çağdaş Felsefe. İstanbul: BilgeSu Yayıncılık.
  2. Bilgin, Ö. (2010). William James Pragmatizmine Eleştirel Bir Yaklaşım. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15(1), 163–182.
  3. Budak, A. (2003). William James’in Dini Tecrübeye Yaklaşımı. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 3(3), 59–72.
  4. James, W. (1901). The Varieties of Religious Experience: A Study in Human Nature. https://csrs.nd.edu/assets/59930/williams_1902
  5. James, W. (2015). Dini Tecrübenin Çeşitliliği (N. Öztürk, Çev.). İstanbul: Litera Yayıncılık.
  6. Topaloğlu, B. (2010). Felsefeye Giriş. İstanbul: İSAM Yayınları.
  7. Yavuz, M. H. (2008). Din Psikolojisi Açısından William James ve Dini Tecrübe. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17(1), 115–128.
  8. Yavuz, M. H. (2010). William James ve Din Psikolojisine Katkısı. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12, 41–69.

[1] Koç, M. (2005). Din psikolojisi araştırmalarında ergenlik dönemi üzerine Türkçe yapılan çalışmalarla ilgili bir literatür incelemesi. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12, 41- 69.

[2] Bkz. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12, 41- 69.

[3]James, W. (1901). The varieties of religious experience. A study in human nature. https://csrs.nd.edu/assets/59930/williams_1902.pdf adresinden 1.11.2015 tarihinde edinilmiştir.

[4] Bkz. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12, 41- 69.

[5] Bilgin, Ö. (2010). William James pragmatizmine eleştirel bir yaklaşım. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15 (1), 163- 182.

[6] Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12, 41- 69.