Giriş 

İnsanın bilgi ve düşüncesi, tarih bağlamında şekillenmiş ve bu yolda inişli çıkışlı dönemler geçirmiştir. Bilim tarihi, esasen, dokusunu hayat cevherleriyle ilmek ilmek ören çalışkan ve bilgili kimselerin gayretleri sonucunda etkin ve kalıcı hale getirmiştir. Bu nedenle daha sonraki nesiller düşünce ve birikimlerini, seleflerinin faaliyetlerine borçludur. Hal böyle olunca da her ilmin âlimlerinin ve aydınlarının onurlandırılması, bu fikirlerin onurlandırılmasıdır.

Diğer yandan, büyüklerin ve bilim insanlarının bilimsel çalışmaları ve amelî-pratik ahlâkı hiç şüphesiz çok yüksek kapasitelere sahipti. Bu durum da, aynı bir hediye gibi ilim havzaları ve toplumun geneli üzerinde nice bereketleri beraberinde getirmişti. Bu nedenle, ulemanın hayatını, onların ilmî ve amelî yaşam öğretilerini incelemek, bilgi ve maneviyata ulaşmak adına yürünmesi gereken yararlı yollardan birisidir.

Allâme Molla Abdullah Behabadî Yezdî; bu kadim toprak üzerinde doğup, adından iftiharla bahsettiren birisi olarak Hicrî Kamerî 10. yüzyılda ilmin yaygınlaştırılması ve eğitim alanında ilerlenmesi adına çok çabalar sarf etmiş ve büyük başarılara imza atmıştır. İsfahan, Şiraz ve Necef ilim havzalarında öğretmenlik yapmasının yanı sıra, Safevî Şahları döneminde Emirü’l-Müminin Ali’nin mukaddes türbesinin hazinedârlığından da sorumlu idi. Bu yüce düşünür hakkında anlatılan kıssalar, onun manevi büyüklüğünü, ilmi ve sosyal uğraşlarının asla manevi fetihlerinin önünü almadığını gösteren büyük bir hakikati göstermektedir.[1]

Yezd Vilayeti’ne yaptığı bir gezi sırasında Ayetullah Seyyid Ali Hamaneî, Molla Abdullah Behabadî Yezdî hakkında şunları söylemişti:

“İslamî ilimlerde, tefsirde, matematikte, fıkıhta, hadiste, bereketli insan gücünün har daim kullanıldığı bu çöl bölgesinden –Yezd- nice seçkin şahsiyetler çıkmıştır. Yezd, ‘Dârû’l-İbâde’ olarak anılmıştır; Ama Yezd’e ‘Dârû'l-‘İlm’ demekle de isabetsiz bir söz etmiş olmayız. Mesela Behabadlıların memleketinden olan, “Hâşiye Sahibi” olarak anılan Molla Abdullah ve “Medarik Sahibi” ile bilinen Şeyh Bahâî bu bölgeden çıkmışlardır. Bu iki isim de çağdaş fıkıh ve fakihler için önder sayılırlar. Molla Abdullah eserleriyle, en ala aklî ilimlerin üstadıdır.

Bu büyük din âlimi, bugün bazılarının sandığının aksine, münzevi bir hayat yaşamak yerine siyasi faaliyetlerin tam ortasında yer almıştır. Örneğin Molla Abdullah, Safevî şahları döneminde Hz. Ali Türbesi hazinedârlığı yaptığı gibi aynı zamanda Necef şehrinin yöneticisiydi. Molla Abdullah'ta olan bu yöneticilik vasfı ve daha sonraları uzun yıllar boyunca Molla Abdullah'ın ailesinde kalmıştır. Bu süreç Şeyh-i Ekber ve Şeyh Necefî unvanları ile anılan Şeyh Ca’fer Kaşifû’l-Gıta Şeyh Cafer zamanına değin sürmüş ve ondan sonra yine Melalî (Molla) ailesine tekrar geçmiştir.”

 

Eğitim ve Öğretmenleri

Ahund Molla Abdullah Yezdî, İsfahan şehrinde Mukaddes-i Erdebilî ile aynı sınıfta ders okumuş ve her ikisi de Cemaleddin Mahmud’un (Allâme Devvânî’nin öğrencilerinden) yanında eğitim almışlardı. Bu iki sınıf arkadaşının kaderi; Mukaddes-i Erdebilî’nin İslam Hukuku ve zühte, Ahund Molla Abdullah’ın ise edebiyata adım atması ile şekillenmeye başladı. Böylece Molla Abdullah, 14. yüzyılda edebiyat ve klasik ilimlerin önde gelen âlim ve bilim adamlarından birisi olurken, bu iki önemli şahsiyetin kendi dönem ve öncelerinde yazılı eserlere düştüğü haşiye ve şerhler bugün dahi İlim Havzalarının eğitim kitapları olarak okutulmaktadır.

Allâme Molla Abdullah Yezdî, Şehîd-i Evvel’in er-Risâletü’l-Elfiyye’ye yazdığı şerhte defaatle Muhakkık-ı Sânî Ali el-Kerekî’yi saygıyla yâd etmiş ve birçok kez onun kendi şeyhi ve üstadı olduğunu beyan etmiştir.

Öğretim ve Öğrencileri

Molla Abdullah Yezdî eğitim hayatını tamamlayıp birçok alanda beceri kazandıktan sonra, döneminin allâmesi olmuş ve bilgi, takva ve fazilet açısından kendisine denk birisi görülmemişti. Ayrıca bu dönemde onun derslerine katılan birçok mütefekkir yetişmiştir. Bunlardan bazıları aşağıdaki gibidir;

* Şeyh Bahaî (1547-1621) filozof, arif ve ünlü Şiî bilim adamı

* Şeyh Hasan b. Zeynûddin-i Amilî (Şehîd-i Sanî’nin oğlu) ‘Muallim’ lakaplı

* Seyyid Muhammed b. Ali Amilî, ‘Medarik’ lakabıyla tanınır.

Allâme Molla Abdullah Yezdî’nin Eserleri:

A) Allâme’nin el yazmaları

Allâme Behabadî Yezdî Uluslararası Kongre Sekreterliği tarafından ihya edilmiştir:

* Felsefe kitabı ‘et-Teşkik’

* el-Hâşiye a’la Hâşiyetû Şerhû’l Tecrid

* Fıkıh kitabı ‘İrşâdu’l-Ezhân’ (iki cilt)

* Dûrretû’l-Meâli tercüme ve şerhi

B) Allâme ile ilgili eserler

* Şinâhtnâme kitabı

* Allâme Molla Abdullah Behabadî Yezdî’nin ilmi ve ameli biyografisi

* Mecmû'u'l-Makâlât (üç cilt)

* Sohbetler Mecmuası I

* Özel Sayı 1 ve 2

Kongre Sekreterliği tarafından yürütülmekte olan diğer çalışmalar:

 

Allâme’nin Elyazmaları

 

A) Molla Abdullah Yezdî’nin eserleri:

* ed-Dûrretû’l-Seniyye

* ‘el-İstibsâr’ hâşiyesi; ‘el-Kavâ’id’ fıkhî şerh

* Kavâ’idû’l-Ahkâm şerhi

* el-Harâretu fi Şerhû’l-İ’câle

* Tezhibû’l-Devvânî hâşiyesi (konulu araştırma)

* Tezhibû’l-Mantık hâşiyesi (Arapça)

* Tezhibû’l-Mantık hâşiyesi (Farsça)

* Tezhibû’l-Mantık hâşiyesi (Dâbetû Eşkâl)

* Tezhibû’l-Mantık hâşiyesi (az bilinen)

* et-Ticaretû’l-Rabihe – Fatiha suresi tefsiri

* Tefsirû’ş-Şehabadî veya Beyzâvî Tefsiri hâşiyesi

* Tâhrirû’l-Kavâ’id el-Mantikıyetû fi Şerhû’l-Şemsiyye

* Şerh-i Metûl şerhine Şerifiyye hâşiyesi

* Şerifiyye Hâşiyesi’ne hâşiye

* Devvânî Hâşiyesi’ne hâşiye

* Şerhû’l-Şemsiyye’ye hâşiye

* Hataî’ye hâşiye

* Hitâbiyye’ye hâşiye

* Hataî Hâşiye

B) Tezhibû’l-Mantık Hâşiyesi’nin hâşiyeleri

1- Seyyid Şehâbeddin b. Muhammed Hüseynî Tebrizî hâşiyesi

2- Son dönem hâşiyeleri

3- Seyyid Ebû’l-Kâsım b. Seyyid Rıza Tabâtabâî (Allâme Tebrizî) hâşiyesi

4- Seyyid Muhammed Hasan b. Seyyid Abdurresul Talaganî Necefî hâşiyesi

5- Şeyh Ali b. Hüseyin Cami’î Amilî hâşiyesi

6- Muhsin b. Muhammed Tâhir Kazvinî hâşiyesi

7- Mirza Ali Rıza Tecellî hâşiyesi

8- Molla Muhammed Hüseyin b. İsmail Yezdî Erdestanî hâşiyesi

9- Keşfû’l-Estâr

10- Bilinmeyen bir hâşiye

11- Şeyh İshâk Hûveyzî hâşiyesi

12- Ağa Muhammed Ca’fer Kirmanşahî hâşiyesi

13- Şeyh Hasan b. Muhammed Hasan Şerîatmedâr hâşiyesi

14- Seyyid Muhammed Sa’id Serâc hâşiyesi

15- Seyyid Bahâeddin Muhammed b. Muhammed Bâkır Hüseynî Muhtârî Nainî hâşiyesi (1723 Afgan Fitnesi döneminde vefat etti)

16- Şeyh Abdurrahîm hâşiyesi

17- Molla Abdurrezzâk Lâhicî hâşiyesi

18- Mirza Abdulgaffâr hâşiyesi

19- Ahmed Ali Karaçedagî Tebrizî’nin oğlu Mirza Muhammed (ö.1893) hâşiyesi

20- Kurban Ali Erdebilî’nin oğlu Muhammed Ali hâşiyesi

21- Molla Muhsin Tehranî hâşiyesi

22- Muhammed Tâhir Kazvinî’nin oğlu Molla Muhsin hâşiyesi

23- Mirza Muhammed Tenekabunî hâşiyesi

24- Mirza Muhammed Yezdî hâşiyesi

25- Seyyid Muhammed Mehdi b. Ca’fer Musavî hâşiyesi

26- Muhsin Geylanî’nin (Hicri Kamerî 12. yüzyıl bilginlerinden) oğlu Molla Nezâr Ali hâşiyesi

27- Ya’kub Bâhtiyarî Hûveyzî hâşiyesi

Kayda değer bir konu da Allâme'nin elyazmalarına tamamen erişilip onarıldıktan sonra, tüm eserlerinden oluşan koleksiyon ‘Allâme Yayınları’ tarafından “Hekim Behâbadî Yezdî Eserleri Ansiklopedisi” adıyla yayınlanacaktır.

C) Allâme hakkında kaleme alınacak eserler

* Allâme’nin Siyasi Düşüncesi

* Gençler için Molla Abdullah Yezdî Behâbadî'nin biyografisini konu alan bir çalışma

* Hekim Behâbadî üçüncü özel sayısı

* Sohbetler Mecmuası II

[1] Mirza Muhammed Tenekabunî; Kısasû’l-Ûlemâ; s.174. "Molla Abdullah Yezdi, geceden bir süre geçtikten sonra İsfahan'a girdiğinde, İsfahan şehrine gönül gözüyle baktı; Bunun üzerine arkadaşlarına dedi ki: ‘Eşyanızı toplayın da bu şehirden tez zamanda ayrılalım; Çünkü bu şehirde dizilmiş binlerce kasa şarap görüyorum ki, Cenab-ı Hak bir azap indirse biz de şaraplar yanınca helak olur gideriz.’ Bunun üzerine arkadaşları eşyalarını topladı ve Molla Abdullah merkebine bindi. Tam dönüş yolunda iken şafak sökmeğe başlamıştı. Molla yine dikkatini İsfahan şehrine verdi; Bunun üzerine arkadaşlarına: Geri dönün; Çünkü serilmiş ve dua eden binlerce insanı seccadede görüyorum. Bu, onu telafi ediyor; Sonra şehirdeki evine ulaştı"