Razı Olmuş ve Razı Olunmuş Nefis

. .

Ehlader Araştırma Bölümü

يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبَادِي وَادْخُلِي جَنَّتِي

“Ey huzura eren nefis! Dön Rabbine, razı etmiş ve razı edilmiş olarak! (Seçkin) kullarım arasına katıl ve cennetime gir!”

Fecr/27-30

Bu hitap, kâmil bir iman ve sâlih amellerle huzur ve itminâna erişmiş, gönül huzurunu elde etmiş mü’mine ölüm anında veya mahşer yerinde yapılır. Gaybın kapılarının açıldığı, ilâhî sır perdelerinin aralandığı o kritik anda mü’min, kendine verilen ebebî cennet müjdesi ile sevinir. Korkuları zâil olur, içi huzurla dolar. Çok güzel bir yolculuğa çıkmanın, cennet ve cemâlullaha doğru yol almanın son derece tatlı heyecanını duymaya başlar. Âyet-i kerîmelerde buyrulur:

“«Rabbimiz Allah’tır!» diye ikrarda bulunup, sonra da özde ve sözde dosdoğru olarak inanç, amel ve ahlâkta sapmadan doğru yolu takip edenlerin üzerine melekler iner ve şöyle derler: «Korkmayın ve üzülmeyin! Size va‘dolunan cennetle sevinin! Biz dünya hayatında da, âhirette de size dostuz. Cennette canınızın çektiği her şey vardır; orada istediğiniz her şey sizindir. Çok bağışlayıcı, sonsuz merhamet sahibi Allah’tan bir ikram olarak!»” Fussilet/30-32

Bu âyetlerde “mutmainne, râziye ve merziye” olmak üzere nefsin üç mertebesine işaret edilir. Kur’ân-ı Kerîm’de başka âyet-i kerîmelerde de yine nefsin “emmâre, levvâme ve mülhime” mertebelerine işaret edildiği görülür. Dolayısıyla bunlar, emmâre derekesindeki ham bir nefisten tezkiye edile edile merziye ve kâmile seviyesine erişmiş ve cennete girmeyi hak etmiş kâmil bir nefse ulaşmanın kademelerini gösterir.

Âlimlerimiz bunlar üzerinde derinlemesine tetkikler yaparak İslâm ahlâk ve tasavvufunun temel esaslarını tespit etmişlerdir. Kur’an ve sünnet çerçevesinde nefsin terbiyesi, tezkiyesi ve kalbin tasfiyesiyle alakalı son derece makul ve uygulanabilir usuller ortaya koymuşlardır. Bu vesileyle kısaca nefsin mertebelerini izah etmek faydalı olacaktır.

Mânevî terbiye ve tekâmül esnâsında müşâhede edilen nefsin hâl ve mertebeleri yedi kısımda mütâlaa olunur:

Birincisi; اَلنَّفْسُ الأمَّارَةُ (nefs-i emmâre):

Kulu Rabbinden uzaklaştırarak kötülükleri işlemeye sevk eden en aşağı durumdaki isyankâr nefistir. “Emmâre” çok emredici demektir. Bu sıfata sahip olan nefsin tek gayesi, olur olmaz arzularını ölçüsüzce tatminden ibârettir. Şehvetin esîri, şeytanın yardımcısı olmuş; keyfine, zevkine ve günaha düşkün olan nefistir. Nefsin düşkünlükleri ve aşırı istekleri demek olan şehvetlere karşı her hangi bir mücâdele göstermemek, onun arzularına tâbî olarak şeytanın yoluna uyup gitmek de, nefs-i emmâre seviyesinde bulunan kimselerin ahvâli cümlesindendir. Aslında nefs-i emmâre, sahibine karşı şeytandan bile tehlikeli olabilmektedir. “Rabbimin merhamet edip koruduğu kimseler dışında, nefis insana sürekli kötülüğü emreder” (Yûsuf/53) âyet-i kerîmesi, bu mertebedeki nefsi anlatır.

İkincisi; اَلنَّفْسُ اللَّوَامَةُ (nefs-i levvâme):

Nefs-i emmâresini pişmanlıkla hesâba çekip, onun çirkin hâl ve hareketlerinden kurtulmak için gayret gösterenler, nefs-i levvâmeye doğru mesâfe alırlar. “Levm etmek” ; kınamak ve ayıplamak demektir.

Nefs-i levvâme; yaptığı kötülüklerden, Allah’ın emir ve yasaklarına karşı gösterdiği ihmâl ve kusurlardan pişmanlık duyarak vicdânı sızlayan, bu yüzden de kendisini şiddetle kınayan nefistir. Bu mertebede olan kişi, nefs-i emmâredeki fiillerin bâzılarından tevbe edip kurtulmuştur. Yâni gafletten bir nebze sıyrılmış ve günah arzusu azalmıştır. Ancak bu hisler yeterince olgunlaşmadığı için dayanamayıp tekrar günahlara düşmekten de kendini kurtaramaz. Bu kimselerin, Allah Teâlâ’nın emirlerine bağlılıkta ve sâlih amellerinde çoğalma görülür. Amelleri çoğunlukla Allah içindir. Ancak ilâhî ilhâmların bahşettiği huzûr ve sükûna tam mânasıyla kavuşamadıklarından, Allah için yaptıkları sâlih amellerinin halk tarafından bilinmesini de içten içe isterler. Yâni nefs-i emmârenin bazı kötü huyları devam etmekte, ancak kul bu hâlinden dolayı kendini kınamaktadır. Nefsin ulaştığı bu merhalenin ismi, Kur’ân-ı Kerîm’deki, “Yemin ederim pişmanlık duyup dâima kendini kınayan nefse…” (Kıyâmet/2) âyetinden gelmektedir.

Üçüncüsü; اَلنَّفْسُ الْمُلْهِمَةُ (nefs-i mülheme):

Nefs-i emmâreden pişmanlık duyarak levvâmeye doğru yükselen mümin, bu merhalede de tevbe ve istiğfara devam eder, günahlardan sakınır, mânevî irşâda gönül verir ve nefisle mücâhedeye devam ederse yavaş yavaş “mülheme” mertebesine ulaşır.

Bu mertebede kul, Allah’ın lütfuyla iyi ile kötüyü net bir şekilde ayırt edebilme ve şehevî duygularının aşırılıklarına direnebilme gücüne kavuşur. Kalbi Allah’tan gâfil kılan her şeyden uzaklaşır. Artık halk nazarındakinden çok, Hak katındaki mevkiinin endîşesiyle dolar. İmanî gerçekler kalpte günden güne açılmaya başlar. Lâkin bu ilhâm esintilerinin Rahmânî olup olmadığını anlayabilmek için, bir mânevî rehberin kontrolüne mutlak sûrette ihtiyaç vardır. Nefsin bu mertebesinin “mülheme” tâbiriyle ifade olunması da Kur’ân-ı Kerîm’deki:

“Yemin ederim nefse ve onu düzgün bir biçimde yaratıp düzenleyene. Ona kötü ve iyi olma kâbiliyetini ilham edene” (Şems/7-8) âyetlerinden gelmektedir.

Dördüncüsü; اَلنَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ (nefs-i mutmainne):

Cenâb-ı Hakk’ın emirlerine lâyıkıyla uyup, yasaklarından titizlikle sakınmak sûretiyle mânevî hastalıklardan kurtulmuş, hakiki ve kuvvetli bir iman ile de huzûr, sükûn ve itmi’nâna kavuşmuş nefistir. Kalb, zikrullâh bereketiyle şüphe ve tereddüdlerden arınmış, her an şükür ve senâ hâlindedir. Bu mertebede kötü ve çirkin vasıflar, yerini güzel ahlâka terk etmiştir. Davranış olgunluğunda zirveyi teşkîl eden ve bütün insanlığa örnek şahsiyet olan Resûlullah’ın (s.a.s.) yüksek ahlâkı, tarifsiz bir zevk ile güzelce yaşanmaktadır. Kulun kalbi, sabır, tevekkül, teslîmiyet ve rızâ ile taçlanmıştır. Mutmainne, Allah Teâlâ’yı tanıyan, takvâ ve yakîn ehlinin nefsidir. Böyle kimselerin gönülleri dâimâ Hakk’ın zikriyle meşgûldür. Şer’î hükümlerin zahiriyle beraber bâtınına da vâkıf olmuşlardır. İşte “Ey kâmil bir iman ve sâlih amellerle huzûra ermiş nefis!” (Fecr/27) âyeti nefsin bu mertebesine işaret eder.

Nefs-i mutmainne, Cenâb-ı Hakk’ın yardım ve desteğiyle hakîkat, sekînet ve yakîne kavuşarak, keder ve endîşelerden kurtulmuş, bazı keşf ve ilhâmlara da nâil olmuştur. Bu mertebede kalbin üzerindeki gaflet perdeleri kalkmıştır. Gönüller, öteleri ve hakîkatleri ayne’l-yakîn mertebesinde müşâhede hâlindedir. Yâni kalb, tereddüd ve şüphelerden arınmış, gerçek bir teslîmiyetle tam bir itmi’nân ve huzûra ermiştir. Bu hâle erişen bir kul, dînî mükellefiyetleri hem zâhiren ve hem de bâtınen tereddüdsüz olarak kabul edip güzel bir şekilde îfâ eder. Üstelik bu kabul ve inanış öylesine sağlamdır ki, cümle âlem bir olup inandığının zıddını iddia etseler, onda en ufak bir tereddüd hâsıl edemezler. Çünkü o, maddî ve mânevî âlemi artık hakîkat penceresinden seyretmektedir.

Mutmainneye nâil olan bahtiyar kullar, sırasıyla “râzıye” , “merzıyye” ve “kâmile” denilen üç yüce mertebeye daha yönelmiş olurlar ki, başarıları nispetinde bunlarla Hakk’a yakınlık ve vuslatın zirvesine ererler.

Beşincisi; اَلنَّفْسُ الرَّاضِيَةُ (nefs-i rāzıye):

Dâimâ Hakk’a yönelmek sûretiyle Allah ile beraber olma şuuruna erişmiş, hikmetine ve hükmüne râm olarak Rabbinden râzı ve hoşnud hâle gelmiş olan nefistir. Bu mertebeye yükselen kul, kendi iradesinden vazgeçip Hakk’ın iradesinde fânî olmuştur. “Sen O’ndan râzı, O da senden râzı olarak Rabbine dön!” (Fecr/28) âyetindeki “Sen O’ndan râzı olarak” hükmü bu makâma işaret eder. Bu rızâ hâli, Hak’tan gelen bütün çileli imtihanlara karşı sabır göstermek ve bu hususta O’nun iradesini cân u gönülden kabullenmektir. Âyet-i kerîmede buyurulur:

“Sizi mutlaka biraz korku ve açlık ile; biraz da mallardan, canlardan ve ürünlerden noksanlaştırmak suretiyle imtihan edeceğiz. Sabredenleri müjdele!”

(Bakara/155)

Bu âyet-i kerîmede ifade buyurulan “sabredenler” zümresinden olabilmek, ancak Cenâb-ı Hakk’ın takdirine -velev ki o takdir umulduğu ve beklendiği gibi tecellî etmese bile- râzı olmak ve aslâ isyâna düşmemekle mümkündür. İşte nefs-i râdıye de, ilâhî iradenin hayır veya şer olarak tecellî eden bütün kazâ hükümlerine tereddütsüz teslîm olup rızâ gösterenlerin, aslâ şikâyet etmeyenlerin makâmıdır.

Bu makâmın imtihanları öncekilere nisbetle daha ağırdır. Zira insan mânen yükseldikçe iptilâlar artar. Nitekim Allah Resûlü (s.a.s.) şöyle buyurur:

“İnsanlar içinde en şiddetli iptilâlara uğrayanlar peygamberlerdir. Sonra da onlara yakınlık derecesine göre diğer kimselerdir. İnsan dindarlığı ölçüsünde iptilâlara mârûz kalır.”

Bu sebeple şâir Fuzûlî şöyle der:

“Sîne-i çâkimden eksik etme tîr-i gamzeyi,

Ey gönül rânâ bilirsin kim gül olmaz dikensiz.”

“Aşkınla paramparça olmuş sîmenden gamze okunu eksik etme. Ey gönlümün güzeli, sen gülün dikensiz olmadığını bilirsin.”

Çünkü bu mertebedeki müminlerin nazarında, hayatın gam ve sürûru birdir. Zira dünyaya kalben bağlanmadıkları için, hayâtın sevinç ve kederleri onlar için müsâvî hâle gelmiştir. Hayır veya şer, her ne takdir olunmuşsa hepsini Cenâb-ı Hak’tan bilip râzı olurlar.

Altıncısı; اَلنَّفْسُ الْمَرْضِيَّةُ (nefs-i merzıyye):

Râzıye mertebesinde bulunanların, bu mertebenin bütün feyiz ve bereketinden istifade edebilmeleri için, Cenâb-ı Hakk’ın da onlardan râzı olması gerekir. Yâni kulun Allah’tan râzı olması yetmeyip, kâmil bir terakkî için Allah’ın da kulundan râzı olması lazımdır. Diğer bir ifadeyle Hak’tan rızâmız, O’nun yüce rızâsına mazhar olabilecek bir kıvam ve güzellikte olmalıdır. Bu gerçekleştiği takdirde “merzıyye” sıfatı Allah’a râcî olmasına rağmen, kulun bunu temîne medâr olan amelleri bereketiyle bu makâm kula da izâfe edilmiştir. Buna göre râdıye, Allah’tan râzı olanların; merdıyye ise Allah’ın da kendisinden râzı olduğu kimselerin makamıdır.

Cenâb-ı Hakk’ın bizzat râzı ve hoşnûd olduğu bir nefs olan merzıyyede kötü huylar yok olmuş, güzel huylar ve ahlâkî meziyetler inkişâf etmiştir. Öyle ki; Yaratan’dan ötürü yaratılanlara şefkat, merhamet, sevgi, cömertlik, affedicilik ve hassâsiyet onda bir lezzet hâlindedir. Bu mertebedeki bir mümin, nefsini en güzel bir şekilde muhâsebe ve murâkabe eder. Her nefeste varlık ve benlik keyfiyetlerini gözeterek şeytânî hîlelere karşı boş bulunmaktan sakınır. Yine bu mertebede kul, her hâlükârda ve bütün mevcûdiyetiyle Hakk’a teslîm olmuştur. Allah’tan gelen kahır veyâ lutuf tecellîlerinin her ikisine de gösterdiği rızâ bereketiyle ebediyyet âlemine göçerken, ilâhî rızâ ile müjdelenerek kendisine cennet hil’ati giydirilmiştir. İşte “Sen O’ndan râzı, O da senden râzı olarak Rabbine dön!” (Fecr/28) âyetindeki “Rabbin de senden râzı olarak” hükmü, bu hâli ifade etmektedir.

Bu hâl ve hakîkatlere nâil olan bir kul, artık hâdisâtı “hakka’l-yakîn” mertebesinden seyretmektedir. Allah’ın izniyle bâzı gaybî sırlara vâkıf olabilir. Cenâb-ı Hak rızâ, tevekkül ve teslîmiyetleri sebebiyle böyle kullarının -âdetâ- gören gözü, işiten kulağı, konuşan dili, tutan eli… olur. Onların hâline, kâline ve güzel ahlâkına tesir kuvveti ihsân eder. Yâni nefs-i râzıye makâmında müşâhede ettiği kemâlât tecellîlerini, şimdi bizzat nefsinde tatmakta ve o hâllerle hâllenmektedir. Sabır, tevekkül, teslîmiyet ve rızâ gibi hasletler, onun davranışlarının hâkim vasfı durumundadır.

Peygamberlerin yüce ahlâkından bu güzel hâllere dâir birkaç misâl şöyledir:

Hz. Yâkûb üstüste gelen musîbetler sebebiyle hâlini, “Bana düşen ancak sabr-ı cemîldir” diyerek beyân eder.

Dayanılmaz hastalık ve iptilâlara mâruz kalan Eyyûb (a.s.), hanımının: “Rabbine dua et de bu muzdarip hâlin son bulsun” şeklindeki talebine:

“– Hak Teâlâ bana seksen sene sıhhatli bir ömür verdi. Henüz o kadar hastalık çekmemişken sıhhat istemekten hayâ ederim” mukâbelesinde bulunmuştur.

Hz. İbrâhim de ateşe atılırken yardıma gelen meleklere:

“– Ateşi yandıran kimdir? O benim hâlimi biliyor. Sizden bir talebim yok!” buyurmuştur.

Aslında nefsin tezkiyesi yolunda kat edilen merhaleler, bunlardan ibâret olmakla beraber, kemâlât ehline tevdî olunan hizmetler îtibâriyle bir merhale daha vardır ki, ona da nefs-i kâmile veya nefs-i sâfiye denir.

Yedincisi; اَلنَّفْسُ الْكَامِلَةُ (nefs-i kâmile/nefs-i sâfiye):

Nefs-i kâmile, tezkiye netîcesinde arınmış, sâf, berrak, ulvî ve olgun nefstir. Bütün mârifet sırlarının tahsîl edildiği ve ancak Cenâb-ı Hak tarafından vehbî olarak lutfedilen bir makâmdır. Hak vergisidir, sırf çalışmakla elde edilmez. Kader sırrına dayalı bir ilâhî ihsândır. Nefs-i kâmileye erişenlere genellikle irşad hizmeti emanet edildiğinden bu makâma aynı zamanda “irşad makâmı” da denilir. Cenâb-ı Hak, bu makâmdakilerin hâl ve davranışlarındaki mükemmellikle, insanları gafletten uyandırıcı bir tesir lütfeder.

Nefsin kötü sıfatlarıyla bunların sebep olduğu feci âkıbeti zikrettikten sonra nefs-i mutmeinnenin büyük bir bayram sevincine vesile olacağını müjdeleyerek sona eren Fecr sûresini, insanın meşakkat içinde yaratıldığına temasla birlikte köleleri hürriyetine kavuşturmak, yoksulları doyurmak, bu konuda sabrı ve merhameti tavsiyeleşmek gibi sarp yokuşu aşıp nefs-i mutmeinneye erişmeyi kolaylaştıracak faziletli davranışları beyân eden Beled sûresi izleyecektir:

Fecr Sûresi Hakkında

Fecr sûresi Mekke’de nâzil olmuştur. 30 âyettir. İsmini, birinci âyette geçen ve “tan yerinin ağarması, sabah aydınlığı” mânasına gelen اَلْفَجْرُ (fecr) kelimesinden alır. Mushaf tertîbine göre 89, iniş sırasına göre 10. sûredir.

Fecr Sûresi Konusu

Bir taraftan Cenâb-ı Hakk’ın sonsuz kudretini, nihâyetsiz ilim ve hikmetini gösteren varlık ve hadiselere yemin edilerek, bir taraftan da helak edilmiş önceki toplumlardan misaller verilerek insanlık, dünya imtihanının farkında olmaya, Allah’a ve âhirete imana ve O’na kulluk ve teslimiyete çağrılır. Kıyâmetin dehşetli manzaralarından kesitler sunularak, mü’minlerin ve kâfirlerin âkıbetleri haber verilir.

Kaynak: Ömer Çelik Tefsiri

Razı Olmuş ve Razı Olunmuş Nefis

Allah Hakkında Cisim ve Suret Tasavvuru

İmam Hasan’ın Kıyam Etmeme Sebebi

Allah'ı Zikretmek

Hz. Meryem’in Makamı

Ağır Söz Ayeti Nedir?

Ulu’l-emr Âyeti

Hz. Mehdi’nin Diğer Kurtarıcılardan Farkı

Lokman Hekim Kimdir?

Kufe'de Suikast

Mihrap Şehidi İmam Ali (as)