Ehlader Araştırma Bölümü İncinur Atik Gürbüz Edebî Eserlerde Hz. Hüseyin Hz. Hüseyin ve onun Kerbelâ’da şehit edilişi divan edebiyatı, halk edebiyatı, tekke edebiyatı gibi edebî geleneklerde farklı kullanım alanları ve biçimleri bulmuştur. Bu bağlamda konunun en sık görülen ele alınış biçimi bir edebî tür hâline gelmiş olan “Maktel-i Hüseyin”lerdir.2 Bu tür müstakil eserlerin yanı sıra Muharremiyeler ve Kerbelâ konulu mersiyeler3 de çok rağbet edilen türler olmuştur. Kerbelâ mersiyeleri divan şiirinin gazel, kaside, mesnevi, murabba, muhammes, müseddes, müsemmen, mu‘aşşer, müsebba‘, tahmis, kıt‘a, terkib-bend, terci-bend, müstezâd, bahr-i tavîl (Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Arslan ve Erdoğan, 2009: 55) gibi nazım şekilleriyle yazılmıştır. Maktel-i Hüseyin’lerde ve Kerbelâ mersiyelerinde konunun ele alınış biçimi büyük oranda benzerlik gösterir. Kerbelâ Hadisesi’nin tarihsel gelişiminin anlatılması, Hz. Hüseyin’in hasletlerinin övülmesi ve Yezid’in lanetlenmesi, bu ele alış biçiminin ana hatlarını oluşturur. Bu tür anlatımlarda yukarıda değindiğimiz üzere olay örgüsü kimi olağanüstülüklerle farklılaşmış olmakla birlikte olayın meydana geliş biçimine sadık kalınmıştır. Bu bakımdan eserlerin tarihsel bir yönlerinin de olduğu söylenebilir. Bunların dışında çeşitli şiirlerin içerisinde Hz. Hüseyin’e ve Kerbelâ Hadisesi’ne göndermeler yapılan beyitlere de rastlamak mümkündür. Beyitlerdeki bu kullanımların bir kısmı yukarıdaki gibi olayın meydana gelişine ve olaydan duyulan üzüntüye odaklanırken bazı beyitlerdeyse farklı bir kullanım biçimi ortaya çıkmıştır. Bizim burada asıl üzerinde durmak istediğimiz mesele bu farklı kullanım biçimidir. Ancak teker teker beyitlerden hareket etmek yerine, bir şiir mecmuasında karşılaştığımız “Hüseynüñ” redifli şiirlerden hareketle meseleyi ele almaya çalışacağız. Sevgili İmgesi Olarak Hz. Hüseyin Bahsettiğimiz kullanımın temel farklılığı, kullanılan redifle ilgili değildir. Yoksa divan edebiyatı geleneği içerisinde “Hüseyin” redifiyle oluşturulmuş başka şiirler de bulunmaktadır. Ancak bunlar çoğunlukla mersiye türündeki eserlerdir. Oysa burada söz konusu ettiğimiz şiirlerde Hz. Hüseyin, tarihsel bağlamının dışında, mersiye konusu olmaktan çıkarak beytin hatta bütün şiirin üzerine kurulduğu, sevgilinin karşılığı olarak kullanılan bir sembol hâline gelmiştir. Bu yönüyle tespit ettiğimiz şiirlerin konuyu ele alışları bakımından orijinal oldukları söylenebilir. Söz konusu şiirler, XVI. yüzyılın sonlarında derlenmiş bir şiir mecmuasında4 bulunmaktadır. Mecmuada Sânî’ye ait iki, Ânî, Celîlî, Emîrî, Hâtemî, Husrev Çelebi, İlâhî, ‘İlmî, Muhtârî, Tâbî, ‘Ulvî ve Vâlî’ye ait birer olmak üzere toplam 13 şiir bulunmaktadır. Gazel formundaki 5, 6 ya da 7 beyitten oluşan şiirler, aruzun “mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün” vezniyle ve “-âl” kafiyesi, “-i Hüseynüñ “ redifiyle yazılmıştır. Şekil bakımından ortak özellikler gösteren şiirler, konu ve hayal bakımından da paralellik arz ederler. Bu hâliyle açıkça belirtilmemiş olsa da şiirlerin birbirlerine nazire olduğu anlaşılmaktadır. Şeh-i Hûbân-ı Zaman: Sevgili İlk bakışta gazellere Alevî-Bektâşî şiirinin karakteristik özelliklerinin hâkim olduğu görülmektedir. Kerbelâ Hadisesi, Yezid’in lanetlenmesi, Hz. Hüseyin’in şehâdeti ve güzel hasletleriyle onun takipçisi olmanın gerekliliği üzerinde durulmuştur. Gazeller bu yönleriyle mersiye türündeki şiirlerle benzeşmektedirler. Ancak mersiyelerde bunların dile getirilmesi şiirin temel amacıyken burada asıl anlatılmak istenen şeyi ortaya koymak için kullanılan birer araç hâline gelmiştir. Şiirlerde üzerinde durulan asıl tema ise aşktır. Divan şiiri geleneğinin aşk anlayışı içerisinde Hz. Hüseyin sevgiliyi, onun yolundan giden dervişler âşıkları, Yezid ise rakibi temsil eden bir sembole dönüşmüştür. Aşağıdaki beyitte Hz. Hüseyin-sevgili eşleştirmesi oldukça somut bir şekilde dile getirilmiştir: Ahbâba o meh-pâre niçün kîneler eyler Ashâba ri‘âyet idi ef‘âli Hüseynüñ (1/3)5 Hz. Hüseyin’in akrabalık ilişkileri, Kerbelâ’da susuz bırakılması, kılıçla boynunun kesilerek kanının dökülmesi suretiyle şehit edilişi gibi hususlar, sevgili ve âşık arasındaki aşk ilişkisi içerisinde işlevsel bir biçimde takdim edilmiştir. Şiirlerde, divan şiirindeki sevgili tipinin ele alınışına uygun olarak Hz. Hüseyin, yaratılışı, huyu, ahlâkı bakımından en üstün sıfatlarla vasıflandırılmıştır. Bu yönüyle de güzellerin şâhı olarak sunulmuştur: Sîretde ‘Alî hüsni Hasan hulkı Muhammed Olsam n’ola ben ‘âşık-ı pâ-mâli Hüseynüñ (3/4) Ahlâk-ı Hasen sâhibi dünyâda güzel çok Sezmem ola bu hüsn ile emsâli Hüseynüñ (1/6) Mümtâz u ser-âmed şeh-i hûbân-ı zamândur Her tâcver olsa n’ola pâ-mâli Hüseynüñ (13/2)6 Güzeller sultanı olan bu sevgili, sadece ruhen değil bedenen de en üstün özelliklerle donanmıştır. Bu çerçevede Hz. Hüseyin, divan şiiri sevgilisinin, “cismi, saçı, gözü, gamzesi, yanağı, beni, hattı, ağzı, dudağı” gibi güzellik unsurlarına uygun olarak tavsif edilmiştir. Şiirlerde tasvir edilen sevgili bir bütün olarak güzeldir. Böylesine güzel bir sevgilinin latîf cismine gönlü susamış âşıkların meyletmesi şaşılacak bir durum değildir. Aşağıdaki beyitte sevgiliyle ilgili bu güzellik anlayışı ve âşığın durumu, Hz. Hüseyin’in ve onun taraftarlarının Kerbelâ’da susuz bırakılmaları hadisesine telmih yapılarak anlatılmaya çalışılmıştır: Gûyâ bir içüm sudur anuñ cism-i latîfi Dil-teşneler olsa n’ola meyyâli Hüseynüñ (3/3) Şiirlerde sevgilinin güzellik unsuru olarak saçları da tavsif edilmiştir. Saçlar, divan şiiri geleneğine uygun olarak rengi ve şekli dolayısıyla anılmıştır. Sevgilinin siyah saçları, onun al yanaklarının güzelliğini gizleyen bir örtüdür. Bu siyah saçlar âşığı kendisine meftun eder, zincire benzeyen örgüleri ise aşığın gönlünü kendine bağlar. Aşağıdaki beyitlerde kullanılan “ruh-ı âl, ten-i pür-hûn” ifadeleri Hz. Hüseyin’in şehâdetini, “kara şal, zülf-i siyeh” ifadeleri onun şehâdeti dolayısıyla yas tutanların giydikleri siyah matem elbisesini, “bend etmek, ağlâl” ifadeleri de anma törenlerindeki ritüelleri hatırlatmaktadır: Sardı ten-i pür-hûna yine bir kara şâlı Zülf-i siyeh altında ruh-ı âli Hüseynüñ (6/2) Sevdâ-yı ser-i zülf-i siyâh ile ben ey dil Geysem yaraşur egnüme bir şâlı Hüseynüñ (5/3) Tağlara düşerdi dil-i dîvâne mukarrer Bend itmese ger zülfinüñ ağlâli Hüseynüñ (9/4) Gamze kelimesi ile Hz. Hüseyin’in şehâdeti arasında ilgi kurulmuştur. Sevgilinin yan bakışı öldürücüdür ve âşık onun ciğeri delip geçen kılıcına susamışken O, aşığı yan bakışıyla öldürmektedir. Bu bağlamda Hz. Hüseyin ve yanındakilerin susuz bırakılması da beyitlerde hatırlatılmıştır: Şemşîr-i ciger-dûzına dil teşne geçerken Öldürdi beni gamze-i kattâli Hüseynüñ (4/2) Dil-teşne niçe ehl-i dili deşt-i belâda Öldürdi susuz gamze-i kattâli Hüseynüñ (10/3)7 Söz konusu şiirlerde sevgili ile ilgili unsurlardan en çok yanak kullanılmıştır. Yanak söz konusu olduğunda “âl” kelimesi ile tevriyeli olarak bir taraftan sevgilinin yanağının rengine gönderme yapılırken bir yandan da Hz. Hüseyin’in şehâdeti hatırlatılmaktadır: Aldı beni gül ruhlarınuñ âli Hüseynüñ Oldum soyınup baş açık abdâlı Hüseynüñ (3/1) Yâ Rab dilerem zülf ü ruhın tâze vü ter tut Geçsün dem-i ‘işretle meh ü sâli Hüseynüñ (4/6) Her çeşmi siyâhuñ gözine göñline girdi Pür-fitne güzeldür ruhınuñ hâli Hüseynüñ (13/4)8 Sevgilinin güzellik unsurlarından benin de şiirlerde kullanıldığı görülmektedir. Sevgilinin yanağındaki ben, âşığın tenine, laleye benzer bir dağ yakmıştır; âşık da bundan sonra halkın kendisini ayıplamasını önemsememektedir. Aşağıdaki beyit- te yer alan kelimeler tasavvufî terminoloji açısından değerlendirildiğinde ise anlam farklı bir düzleme kaymaktadır. Buna göre Hz. Hüseyin’in takipçisi olan dervişler, onun aşkıyla melâmet yoluna girmişler, onun aşkı uğruna vücutlarına dağlar yakıp, tenlerini kesmişlerdir: Çâk olsa [tenüm] dest-i melâmetle ‘aceb mi Dâğ urdı aña lâle-sıfat hâli Hüseynüñ (4/3) San lâle-i terdür o ruh-ı âli Hüseynüñ Dâğ-ı siyeh olmışdur aña hâli Hüseynüñ (7/1) Sevgilinin hattı, beniyle birlikte anılmıştır. Onlar sevgilinin askerleridir. Bu askerler sayesinde sevgili, âşığın ten ülkesini yağmalayıp, gönül dünyasına hükmeder: Ten kişverini gâret idüp leşker-i âşûb Dil mülkine hükm itdi hat u hâli Hüseynüñ (10/4) Sevgilinin ağzı, rengi, şekli ve küçüklüğü dolayısıyla gonca ile ilişkilendirilmiştir. Onun yanağıyla ağzı o kadar güzeldir ki onların güzelliği goncanın ve gülün güzelliğini unutturmuştur: Revnak komadı gonçede vü gülde İlâhî ‘Âlemde dehânıyla ruh-ı âli Hüseynüñ (11/5) Sevgilinin dudağı, rengi, susuzları suya kandırması, aşk yolunda ölenlere canlar bağışlaması gibi özellikleriyle söz konusu edilmiştir. Bu anlatımda Hz. Hüseyin’in ve taraftarlarının Kerbelâ’da susuz bırakılmasına gönderme yapılmıştır: La‘li ki letâfetde olupdur bir içim su Dil-teşneler olsa n’ola meyyâli Hüseynüñ (8/3) Tâbî ne ‘aceb cân vire ger mürde-i ‘ışka Ol la‘l-i Mesîhâ ile akvâli Hüseynüñ (12/6) Divan şiirinde sıkça görüldüğü üzere sevgilinin bulunduğu mekân da şiirlerde söz konusu edilmiştir. Bu mekân, aşağıdaki beyitlerin ilkinde belirsiz bir “kûy” iken ikincisinde Hacı Bektaş Ocağı’dır. Âşık, aşkını ispat edebilmek için sevgilisinin kapısında yıllarca bekler, onun bastığı topraklara kanlı gözyaşları saçar: Dilden ko ciger kanı dilâ dîdeye gelsün Saç kûyına vardukça dem-i âli Hüseynüñ (12/5) Sarf eyledüm evkâtümi Bektaş Ocağında Geydüm niçe yıl ‘ışkına bir şâlı Hüseynüñ (2/2) Divan şairlerinin tasarladığı sevgili tipi sadece güzel değildir, aynı zamanda rakip ile yakınlık kurup âşığına cevr ü cefâ eder. Buna uygun olarak kimi beyitlerde Hz. Hüseyin, âşığına sürekli naz edip onu ihmal eden sevgilinin karşılığı olarak kullanılmıştır: Bilsem kimedür nâz ile ikbâli Hüseynüñ Gâlib katı bizden hele ihmâli Hüseynüñ (11/1) Her ‘ahde vefâ eyleyüp itmezdi cefâlar ‘İlmîye eger olmasa ihmâli Hüseynüñ (7/5) Gam çekmez idüm olsa yaşum nehr-i firâvân Meyl itmese gayra dil-i meyyâli Hüseynüñ (4/5) Divan şiirindeki sevgili tipi, âşığa cevr ü cefâ etmesinin yanında vefasızlığıyla da bilinir. Ancak Hz. Hüseyin’in sevgilinin karşılığı olarak takdim edildiği aşağıdaki beyitlerde vefâlı bir sevgili imajı çizilmiştir. Buna göre o, öldükten sonra bile şefâatiyle kapısında kul köle olan âşıkların yanındadır: Ahbâba cefâ itme şehâ nâmuña düşmez Ashâba vefâ kılmağ idi hâli Hüseynüñ (8/4) İtmezmiş ölince didiler bendesin âzâd Husrev işiginde kulı olmalı Hüseynüñ (3/5) Fena Tekkesinin Abdâlı: Âşık Şiirlerde, sevgiliden başka âşıkla ilgili söylemlere de yer verilmiştir. Bu bağlamda âşıklığın temel şartı olarak sevgiliye mutlak teslimiyet ve onun uğrunda türlü sıkıntılara katlanmak gösterilmiştir. Hemen hemen bütün şairler, “şâlını giymek”, “abdâlı olmak”, “ayağının tozu olmak” gibi söylemlerle Hz. Hüseyin’in takipçisi olmanın, onun yolundan gitmenin gerekliliğini anlatan beyitlerle şiirlerine başlamışlar ve bu düşüncelerini birden fazla beyitte dile getirmişlerdir: ‘Işkında geyüp egnüme bir şâlı Hüseynüñ Oldum bu fenâ tekyede abdâlı Hüseynüñ (1/1)9 Abdâl, yalın ayak başı açık şekilde diyâr diyâr gezen, bıyık, saç ve kaşlarını usturayla tıraş eden, Şiîliğe ait kimi unsurlar taşıyan dervişlere denilmektedir (Pala, 2000: 12). Şiirlerde de abdâl kavramı, baş açık ve serseri dolaşan, aşk ile kendinden geçmiş, âlemdeki her şeyden vazgeçip bir mürşide bağlanmış derviş anlamlarında kullanılmıştır: ‘Işk âteşine yandı yine cübbe vü destâr Olsam yiridür baş açık abdâlı Hüseynüñ (4/4)10 Sevgilinin (Hz. Hüseyin) adını duyup da ona meyletmeyen kişinin âşıklık iddiasında bulunması mümkün değildir: ‘Âşıklığ ile ol kişi da‘vî mi ider kim Adın işidüp olmaya meyyâli Hüseynüñ (9/2) Ancak âşıklık iddiası gütmenin tek şartı sevgiliye ilgi duymak, onu sevmek değildir. Bunlardan başka, kişinin önce sevgilinin türlü eziyetlerine sonra da rakibe katlanması gerekmektedir. Ancak bu şekilde sevgilinin ilgisini kazanabilecektir. Âşıklıkla ilgili bu şartlar, âl-i abâyı sevmek, Yezid’den nefret etmek gibi Hz. Hüseyin’le ilgili terminoloji üzerinden dile getirilmiştir: Evlâda muhibb ol yüri buğz eyle Yezîde Mahşerde mu‘înüñ ola tâ âli Hüseynüñ (1/5) Ancak bu şartları yerine getirebilen kişiler aşk yoluna girmeye hak kazanacak, âşıklığın sembollerini üzerlerinde taşıyabileceklerdir. Fakat gerçek âşık olabilmek için bunlar da yeterli değildir, kişinin aşkını hem dilde hem de gönülde yaşatması, aşk yolunda canından vazgeçebilmesi gerekmektedir. Aşağıdaki ikinci beyitte şair, aşkın bu hâlini anlatabilmek için Hz. Hüseyin’in şehâdetine gönderme yapmıştır: Evlâda muhibbüz severüz âl-i ‘abâyı ‘Işkında geyersek yaraşur şâlı Hüseynüñ (3/2) Başuñ reh-i ‘ışkında virüp hürr şehîd ol Olduñsa dil ü cân ile meyyâli Hüseynüñ (1/4) Sevgili için bütün bu zorluklara katlanan âşık, bu sıkıntılardan dolayı asla sevgiliye karşı olumsuz hisler beslememeli, hatta tam tersine sevgilinin mutluluğunu her şeyden üstün tutarak onun için her şeyin en iyisini talep edebilmelidir: Olsun gicesi Kadr ü Berât gündüzi bayram Geçsün bu sürûr ile meh ü sâli Hüseynüñ (10/5) Yâ Rab dilerem zülf ü ruhın tâze vü ter tut Geçsün dem-i ‘işretle meh ü sâli Hüseynüñ (4/6) Deşt-i Belâda Bir Yezid: Rakip Sevgili ve âşıktan başka aşkın diğer bir kahramanı da rakiptir. Gazellerde rakibin aşk ilişkisi içerisindeki durumu ve konumu Yezid üzerinden aktarılmıştır. Sevgilinin hiçbir sıkıntısına katlanmadığı ve onun yolunda canından vazgeçemediği hâlde sevgilinin aşkını talep edenler Yezid’le özdeşleştirilmiştir: ‘Âlemde Yezîd olsun o kim deşt-i belâda Cân virmez ise olmağa pâ-mâli Hüseynüñ (7/4) ‘Âlemde Yezîd olsun o kim olmaya hergiz Cân u dil ile ‘âşık-ı pâ-mâli Hüseynüñ (11/2) Sonuç Hz. Hüseyin’in Kerbela’da şehit edilmesi, farklı edebî geleneklerde dolayısıyla da divan edebiyatında sıkça ele alınan konulardan birisi olmuştur. Bu konuda müstakil eserlerin yanında çeşitli türlerdeki eserlerin içinde yer alan manzum/mensur metinler meydana getirilmiştir. Bunlar, farklı şekil özelliklerine sahip metinler olsalar da konunun ele alınış yöntemi bakımından çoğunlukla birbirlerine benzemektedirler. Olayın tarihsel gelişiminin aktarılmasının yanında Hz. Hüseyin’in şehit edilişiyle ve Yezid’le ilgili duyguların dile getirilmesi, bu yöntemin ana hatlarını oluşturur. Ancak Kerbelâ Hadisesi ile ilgili figürler, çalışmamıza konu olan şiirlerde tarihsel bağlamın dışında, mersiye konusu olmaktan çıkarak tamamen farklı bir düzlemde ele alınmıştır. Şiirlerde geçen Hüseyin, aslında mahbubun adıdır. Şairler, onunla ilgili hislerini aktarmak için Kerbela Hadisesi’nden faydalanmışlardır. Divan şiirinin aşk anlayışı içerisine Hz. Hüseyin, sevgilinin; onun takipçileri, âşığın; Yezid ise rakibin karşılığı durumundadır. Olayın meydana gelişiyle ilgili belli başlı hususiyetler de (Hz. Hüseyin ve taraftarlarının susuz bırakılmaları, Hz. Hüseyin’in başının kesilerek şehit edilmesi...) aşkın çeşitli hallerini anlatmak için kullanılmıştır. Hz. Hüseyin, divan şiirindeki sevgili tipine uygun olarak, hem yaratılışı, huyu, ahlakı bakımından hem de “saç, göz, gamze, yanak, ben, hat, ağız, dudak” gibi fizikî güzellik unsurları bakımından en üstün sıfatlarla vasıflandırılmıştır. Ancak anılan güzellik unsurlarının bütün bedenle değil sadece vücudun baş kısmıyla sınırlı olması göze çarpan bir farklılıktır. Bir diğer farklılık ise sevgili-âşık ilişkisiyle ilgilidir. Sevgili, divan şairlerinin sevgili kurgusundan farklı olarak âşığına karşı vefâlıdır. Bu durum, Hz. Hüseyin’e kutsiyet atfedilmesiyle ilgili olmalıdır. Bu vefâlı sevgilinin bir taraftan da âşığına cevr ü cefâ etmesi ona yüklenen bu algılayışı değiştirmez. Çünkü cevr ü cefa, sevgiliden çok âşığı ilgilendiren bir durumdur. Sevgiliye lâyık olabilmesi için âşık bütün bu sıkıntıları aşmak zorundadır. Ancak bu şekilde gerçek âşık olabilecek ve sevgilinin ilgisine (Hz. Hüseyin’in şefaatine) ulaşabilecektir. Aşkın diğer bir unsuru olan rakibe ise şiirlerde çok az yer verilmiştir. Buradaki rakip, Kerbelâ Hadisesi’nin aktörlerinden olan Yezid’in şahsında divan şiirinin alışılmış kalıplarıyla tasvir edilmiştir. Hz. Hüseyin merkezinde Kerbela Hadisesi’nin bu şekilde ele alınması orijinal bir kullanımdır. Mecmuada Yer Alan Şiirler: [mef‘ûlü mefâ‘îlü mefâ‘îlü fe‘ûlün] Sânî Beg ‘Işkında geyüp egnüme bir şâlı Hüseynüñ Oldum bu fenâ tekyede abdâlı Hüseynüñ ‘Âşûre-i hecrinde çizindüm ‘Alevîvâr Saçdum yire ‘ışkında dem-i âli Hüseynüñ Ahbâba o meh-pâre niçün kîneler eyler Ashâba ri‘âyet idi ef‘âli Hüseynüñ Başuñ reh-i ‘ışkında virüp hürr şehîd ol Olduñsa dil ü cân ile meyyâli Hüseynüñ Evlâda muhibb ol yüri buğz eyle Yezîde Mahşerde mu‘înüñ ola tâ âli Hüseynüñ Ahlâk-ı Hasen sâhibi dünyâda güzel çok Sezmem ola bu hüsn ile emsâli Hüseynüñ Sânî reh-i ‘ışkında ışıklar gibi hâk ol Olduñsa eger ‘âşık-ı pâ-mâli Hüseynüñ Ve lehu Cân u dil olup ‘âşık-ı pâ-mâli Hüseynüñ Kûyından ebed olmadılar hâlî Hüseynüñ Sarf eyledüm evkâtümi Bektaş Ocağında Geydüm niçe yıl ‘ışkına bir şâlı Hüseynüñ Şey’ li’llâh11 içün kûyına ‘azm itdi dil ü cân Deryûzeye çıkdı yine abdâlı Hüseynüñ Hulk-ı Hasen ü hûy-ı Hüseynîye muvâfık Ol haslet-i nîkû ile ef‘âli Hüseynüñ Döndüm reh-i ‘ışkında bugün hürr şehîde Öldürdi beni gamze-i kattâli Hüseynüñ Üftâde-i hâk-i derin ekser gözedürmiş Biz de varup üftâdesi olmalı Hüseynüñ Sevmiş gibi Sânî ne ‘aceb vasf ider anı Bî-çâre de olmış gibi meyyâli Hüseynüñ Yeñiçeri Husrev çelebi Dîvâne Aldı beni gül ruhlarınuñ âli Hüseynüñ Oldum soyınup baş açık abdâlı Hüseynüñ Evlâda muhibbüz severüz âl-i ‘abâyı ‘Işkında geyersek yaraşur şâlı Hüseynüñ Gûyâ bir içüm sudur anuñ cism-i latîfi Dil-teşneler olsa n’ola meyyâli Hüseynüñ Sîretde ‘Alî hüsni Hasan hulkı Muhammed Olsam n’ola ben ‘âşık-ı pâ-mâli Hüseynüñ İtmezmiş ölince didiler bendesin âzâd Husrev işiginde kulı olmalı Hüseynüñ ‘Ulvî-i Dânişmend Diller alur âl ile ruh-ı âli Hüseynüñ ‘Uşşâka görüñ eyledügi âli Hüseynüñ Şemşîr-i ciger-dûzına dil teşne geçerken Öldürdi beni gamze-i kattâli Hüseynüñ Çâk olsa [tenüm] dest-i melâmetle ‘aceb mi Dâğ urdı aña lâle-sıfat hâli Hüseynüñ ‘Işk âteşine yandı yine cübbe vü destâr Olsam yiridür baş açık abdâlı Hüseynüñ Gam çekmez idüm olsa yaşum nehr-i firâvân Meyl itmese gayra dil-i meyyâli Hüseynüñ Yâ Rab dilerem zülf ü ruhın tâze vü ter tut Geçsün dem-i ‘işretle meh ü sâli Hüseynüñ ‘Ulvînüñ eli pâye-i maksûda irişmez Olsa niçe yıl ‘âşık-ı pâ-mâli Hüseynüñ Emîrî-i Dânişmend Lâle gibi yandurdı ruh-ı âli Hüseynüñ Dâğ urmadadur sîneme her hâli Hüseynüñ Meclisde anuñ olmaduk esrârına vâkıf Hayrân kodı keyfiyyet-i ahvâli Hüseynüñ Sevdâ-yı ser-i zülf-i siyâh ile ben ey dil Geysem yaraşur egnüme bir şâlı Hüseynüñ Göñlüm göricek anı benüm itdi şehâdet Öldürse gerek gamze-i kattâli Hüseynüñ Var ise yine mâh-ı Muharremdür Emîrî Yanup yakılur turmadan abdâlı Hüseynüñ Celîliyyü’l-Kâzî Döküp yolına yine dem-i âli Hüseynüñ Geydüm reh-i ‘ışkında siyeh şâlı Hüseynüñ Sardı ten-i pür-hûna yine bir kara şâlı Zülf-i siyeh altında ruh-ı âli Hüseynüñ Sînemde çerâğî elif üstindeki dâğum Ey dil yine oldum bugün abdâlı Hüseynüñ Dil-teşnelere hanceri bir âb-ı revândur İçürse n’ola gamze-i kattâli Hüseynüñ Cân murgını almağa Celîlî iki çeşmi Şâhînlere döndi ki aça bâlı Hüseynüñ ‘İlmî-i Dânişmend San lâle-i terdür o ruh-ı âli Hüseynüñ Dâğ-ı siyeh olmışdur aña hâli Hüseynüñ Sîretde ‘Alî hulkı Hasan hüsn ile Yûsuf Ashâb-ı dil olsa n’ola abdâlı Hüseynüñ Gitdi bil aña nakd-i dili ger düşürürseñ Bir âb-ı revândur dil-i meyyâli Hüseynüñ ‘Âlemde Yezîd olsun o kim deşt-i belâda Cân virmez ise olmağa pâ-mâli Hüseynüñ Her ‘ahde vefâ eyleyüp itmezdi cefâlar ‘İlmîye eger olmasa ihmâli Hüseynüñ Muhtârî Hatt ile şeref buldı ruh-ı âli Hüseynüñ Artarsa n’ola ‘izzet ü ikbâli Hüseynüñ Bir saçma karanfül gibidür kim suya konmış Âyînede ‘aks-i ruh-ı pür-hâli Hüseynüñ La‘li ki letâfetde olupdur bir içim su Dil-teşneler olsa n’ola meyyâli Hüseynüñ Ahbâba cefâ itme şehâ nâmuña düşmez Ashâba vefâ kılmağ idi hâli Hüseynüñ Zeyn eyle ser-â-pâ tenüñi dâğ u elifle Ol yalıñ ayak baş açık abdâlı Hüseynüñ Muhtârî düşüp sâye gibi pâyına her gün Olsam yiridür ‘âşık-ı pâ-mâli Hüseynüñ Vâlî Va’llâh niçe zîbâ o ruh-ı âli Hüseynüñ Öldürdi beni gamze-i kattâli Hüseynüñ ‘Âşıklığ ile ol kişi da‘vî mi ider kim Adın işidüp olmaya meyyâli Hüseynüñ Dâğ u elif ü na‘l ile zeyn eyledi kendin Oldı dil-i sevdâ-zede abdâlı Hüseynüñ Tağlara düşerdi dil-i dîvâne mukarrer Bend itmese ger zülfinüñ ağlâli Hüseynüñ Pâyına yüz urdugını gördi didi yârân Vâlî yine olmış gibi pâ-mâli Hüseynüñ Ânî Oldum göricek baş açık abdâlı Hüseynüñ Yaşum gibi üftâde vü pâ-mâli Hüseynüñ Sâkî ne güzel meşreb olur bâde-i nâbı Kendüye akıtdı dil-i meyyâli Hüseynüñ Dil-teşne niçe ehl-i dili deşt-i belâda Öldürdi susuz gamze-i kattâli Hüseynüñ Ten kişverini gâret idüp leşker-i âşûb Dil mülkine hükm itdi hat u hâli Hüseynüñ Olsun gicesi Kadr ü Berât gündüzi bayram Geçsün bu sürûr ile meh ü sâli Hüseynüñ Hakdan dilerem tâze vü rengîn ola Ânî Solmaya cihân içre ruh-ı âli Hüseynüñ İlâhî Bilsem kimedür nâz ile ikbâli Hüseynüñ Gâlib katı bizden hele ihmâli Hüseynüñ ‘Âlemde Yezîd olsun o kim olmaya hergiz Cân u dil ile ‘âşık-ı pâ-mâli Hüseynüñ Dâğ urdı felek sînesine mihr ile mehden Oldı yine ser-geşte bir abdâlı Hüseynüñ Nâz ile ‘aceb yüzümi basa gelür ise Oldum yolına cân ile pâ-mâli Hüseynüñ Revnak komadı gonçede vü gülde İlâhî ‘Âlemde dehânıyla ruh-ı âli Hüseynüñ Tâbî Pâyına akıtdum dil-i meyyâli Hüseynüñ Sular gibi oldum yine pâ-mâli Hüseynüñ ‘Işkında ten-i zârı dilâ odlara yakdum Bu tekye-i gamda olup abdâlı Hüseynüñ Dil lâle-sıfat reşk-i ruhı birle tutışdı Dâğ urdı kara bağruma şol hâli Hüseynüñ Hüsn ile dilâ çok bulınur dil-ber-i mümtâz Ahlâk-ı Hasen birle yoğ emsâli Hüseynüñ Dilden ko ciger kanı dilâ dîdeye gelsün Saç kûyına vardukça dem-i âli Hüseynüñ Tâbî ne ‘aceb cân vire ger mürde-i ‘ışka Ol la‘l-i Mesîhâ ile akvâli Hüseynüñ Hâtemî Beg Abdâl-ı dil oldı yine meyyâli Hüseynüñ La‘net aña kim olmaya abdâlı Hüseynüñ Mümtâz u ser-âmed şeh-i hûbân-ı zamândur Her tâcver olsa n’ola pâ-mâli Hüseynüñ Gülzâr-ı letâfetde açılmış gül-i terdür Bu çihre-i zîbâda ruh-ı âli Hüseynüñ Her çeşmi siyâhuñ gözine göñline girdi Pür-fitne güzeldür ruhınuñ hâli Hüseynüñ Bi’llâhi nice Hâtemî cân virmeye aña ‘Âşık-küş imiş gamze-i kattâli Hüseynüñ Sonnotlar 1 Bu değişim hemen bütün maktellerde görülen bir durumdur. Bu tür eserlerde ilk başlarda önemli kişilerin öldürülmesini görenler veya görenlerden işitenler vasıtasıyla gerçekçi bilgiler verilirken sonraki dönemlerde râvî zincirinin ve incelenen başka kaynakların zikredilmesine rağmen tarihî gerçeklere uymayan dinî-efsanevî unsurların da yer aldığı, konunun çok zaman duygulu ve destanî bir üslûpla işlendiği görülür (Güngör, 2003: 455). 2 Maktel-i Hüseyin yazma geleneği Arap edebiyatında ortaya çıkmıştır ve Araplar bu eserlere genellikle “Maktelü’l-Hüseyn” ismini vermişlerdir. Daha sonra İran ve Türk edebiyatlarına da geçmiş olan “Maktel-i Hüseyin”lerin Türk edebiyatında bilinen ilk temsilcisi Yûsuf-ı Meddâh’dır. Daha sonra Yahyâ b. Bahşî’nin Maktel-i Hüseyin’i; Lâmiî’nin Kitâb-ı Âl-i Resûl’ü; Hacı Nûreddin Efendi’nin Vak‘a-i Kerbelâ’sı, Gelibolulu Câmî-i Rûmî’nin Sa‘âdetnâme’si, Âşık Çelebi’nin Maktel-i Hüseyin’i gelmektedir. Makteller arasında 225’ten fazla yazma nüshaya sahip olmasıyla en sevileni olarak değerlendirilen eser Fuzûlî’nin Hadîkatü’s-Sü’edâ’sıdır (Fuzûlî, 1987). Türk edebiyatında Kerbelâ Hadisesi’ni anlatan başka eserler de vardır: Edhem Efendi, Vak‘a-i Kerbelâ; Sâfî, Kerbelânâme; Halis Efendi, Vak‘a-i Kerbelâ; İbnürreşad Ali Ferruh, Kerbelâ vb. (Türk Edebiyatında Kerbelâ ve bu konudaki eserlerin isimleri için bkz. Arslan ve Erdoğan, 2009: 50-52; Yıldırım, 2007: 4-5). 3 Bu mersiyeler, şekil ve içerik bakımından genel olarak mersiye türündeki diğer eserlere benzemektedir. Ancak hadisenin üzerinden yüzyıllar geçmiş olmasına rağmen hâlâ işlenen bir konu olması, farklı milletlerden çok sayıda şairin eserine konu olması, feleğin değil Yezid’in suçlanması, dua bölümünde Hz. Hüseyin’den şefaat istenmesiyle diğer mersiyelerden ayrılırlar (Çağlayan, 1997: 3-4). Son zamanlarda yapılmış olan Uluslararası Kerbelâ Sempozyumu’nda (Yıldız, 2010) Kerbelâ Hadisesi’nin dinî, tarihî ve edebî yönü irdelenmiş, Dr. Mehmet Arslan ve Mehtap Erdoğan tarafından hazırlanmış olan “Kerbelâ Mersiyeleri” adlı çalışmayla da (Arslan ve Erdoğan, 2009) konu derinlemesine incelenmiş ve çok sayıda metin ortaya konulmuştur. 4 İçerisinde 251 şaire ait 1429 şiirin bulunduğu mecmuanın tespit edebildiğimiz iki nüshası bulunmaktadır. Bunlardan biri Bursa (İnebey) Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi 2276 numarada “Mecmû‘atü’l-Letâ’if ve Sandûkatü’l-Ma‘ârif” adıyla kayıtlıdır. Siyah meşin mukavva ciltli, kapak içleri ebru kâğıt kaplı nüsha, 217 varaktan oluşmaktadır ve 1251 şiir içermektedir. 250x160, 180x90 mm ölçülerdeki eserde aharlı, suyollu kâğıt kullanılmıştır ve her sayfada 19 satır bulunmaktadır. Nüshanın istinsah tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte mecmuaya şiirleri alınan şairler için kullanılan ölüm kayıtlarından ve eserin başındaki kimi kayıtlarda bulunan tarihlerden yola çıkarak 1575-1595 yılları arasında yazılmış olabileceğini tahmin ediyoruz. Mecmuanın diğer nüshası İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nde T 739 numaraya, “Mecmû‘a-i Nezâ’ir” adıyla kayıtlıdır. Talik hatla yazılmış 280x200, 220x120 ölçülerindeki meşin ciltli nüsha, 17 satırlık 250 yapraktan oluşmaktadır. Diğer nüshadan daha geç bir dönemde istinsah edildiği anlaşılan nüshada 1360 şiir bulunmaktadır (Ayrıntılı bilgi için bkz. Atik Gürbüz, 2011). 5 Buradaki numaralardan ilki, çalışmamızın sonunda metinleri verilen şiirlerin ve ikincisi ise beyitlerin sıra numaralarını göstermektedir. 6 Benzer beyitler için bkz. 2/4, 5/2, 12/4 7 Benzer beyitler için bkz. 2/5, 5/4, 6/4, 9/1, 13/5 8 Benzer beyitler için bkz. 4/1, 5/1, 7/1, 8/1, 8/2, 9/1, 10/6, 11/5, 12/3, 13/3 9 Benzer beyitler için bkz. 1/2, 1/7, 2/1, 2/2, 2/6, 2/7, 3/1, 3/2, 4/4, 4/7, 5/3, 6/1, 6/3, 8/5, 8/6, 9/2, 9/5, 10/1, 11/4, 12/1 10 Benzer beyitler için bkz. 3/1, 5/5, 6/3, 7/2, 8/5, 9/3, 10/1, 11/3, 12/2, 13/1 11 “Allah için bir şey.” (Dilencilerin dilenirken kullandıkları bir söz.)